COVID-19-infectie kan slapende kankercellen activeren
COVID-19 kan ontstekingen veroorzaken die slapende kankercellen in de longen activeren. Hierdoor neemt het risico op longmetastasen en sterfte door kanker toe. Dit blijkt uit onderzoek van een internationaal team van wetenschappers, dat vandaag is gepubliceerd in het tijdschrift Nature. Roel Vermeulen leidde het epidemiologische deel van de studie. KWF Kankerbestrijding gaat vervolgonderzoek door Vermeulen financieren.
De effecten van het SARS-CoV-2-virus op ouderen en mensen met een verzwakt immuunsysteem zijn goed gedocumenteerd. Nieuw onderzoek toont nu aan dat ook een andere groep door COVID-infectie extra getroffen kan worden: kankerpatiënten die behandeld zijn en waarbij de symptomen verminderd of verdwenen zijn, bij wie de ziekte zogezegd ‘in remissie’ is.
Het onderzoek is uitgevoerd onder leiding van James DeGregori van het University of Colorado Cancer Center. Daarnaast waren onderzoekers in New York betrokken onder leiding van Julio Aguirre-Ghiso (Albert Einstein College of Medicine), en in Europa onder leiding van Roel Vermeulen. “Deze complexe en multidisciplinaire studie vereiste echt een grote gezamenlijke inspanning,” zegt DeGregori.
Aanwakkeren
Het is bekend dat mensen die behandeld zijn voor kanker jarenlang ziektevrij kunnen blijven, maar toch jaren of zelfs decennia later een terugval kunnen krijgen. Uitgebreid onderzoek heeft aangetoond dat kankercellen, vaak als individuele cellen of hele kleine klompjes, jarenlang een slapend bestaan kunnen leiden. Wetenschappers begrijpen nog onvoldoende waarom ze weer actief worden.
Eerdere onderzoeken toonden aan dat ontstekingen kunnen bijdragen aan het ontwaken van slapende kankercellen. Tijdens de COVID-19-pandemie startte Aguirre-Ghiso samen met Mercedes Rincon, Shi Biao Chia en Bryan Johnson experimenten met diermodellen van borstkanker, om te onderzoeken of virale luchtweginfecties, zoals het griepvirus of SARS-CoV-2 een rol spelen.
De resultaten waren opvallend. DeGregori: “Infectie met het griepvirus of SARS-CoV-2 leidde bij de muizen tot een massale uitbreiding van de tot dan toe slapende borstkankercellen in de longen. Het aantal werd meer dan 100 keer zo groot.” Hoewel in de muizen alleen borstkanker werd gemodelleerd, zegt DeGregori dat de bevindingen waarschijnlijk ook van toepassing zijn op andere vormen van kanker. “Slapende kankercellen zijn als smeulende resten van een verlaten kampvuur, en luchtwegvirussen zijn als een sterke wind die de vlammen opnieuw aanwakkert.”
Significant effect
Het team nam contact op met collega-onderzoekers die menselijke data konden analyseren. Met behulp van patiëntgegevens uit Britse en Amerikaanse gezondheidsdatabases onderzochten zij het effect van een COVID-infectie op voormalige kankerpatiënten.
Het team van epidemiologen onder leiding van Vermeulen keek allereerst naar Britse data. Het ging om mensen in de UK Biobank, een grote populatiestudie in het Verenigd Koninkrijk, bij wie de kanker vijf of tien jaar geleden was vastgesteld. “Dat betekent dat ze vrijwel zeker in remissie waren,” zegt Vermeulen. “We bestudeerden personen die in 2020 — de periode vóórdat vaccinatie begon — een positieve of negatieve test voor COVID-19 kregen, en vroegen: ‘Zijn ze aan hun kanker overleden, en wanneer?’ Deze analyses toonden aan dat de kans op overlijden aan kanker hoger was bij de mensen die het virus hadden opgelopen. Dit risico leek het grootst in het jaar na infectie.”
“Ze hadden in de eerste twee jaren twee keer meer kans om aan hun kanker te overlijden als ze COVID kregen,” vervolgt Vermeulen. “Dat is een significant effect.” De omvang van het verhoogde risico bij mensen weerspiegelde de waargenomen groei van slapende kankercellen in de diermodellen.
Aanvullende analyses van de Amerikaanse Flatiron Health-data van vrouwen met een borstkankerdiagnose, uitgevoerd door Junxiao Hu en Dexiang Gao, gaven meer informatie. Infectie met COVID-19 verhoogde het risico op het ontwikkelen van metastasen in de longen significant. Opnieuw waren de resultaten in overeenstemming met het experimentele werk in muizen.
“Borstkankercellen kunnen zich in zeer kleine aantallen in een rusttoestand in de longen nestelen,” legt DeGregori uit. “Onze gegevens wijzen erop dat een patiënt met deze slapende cellen een normaal leven kan leiden en uiteindelijk kan overlijden mét die cellen, zonder dat ze ooit actief worden. Maar als je een luchtweginfectie oploopt, zoals griep of COVID-19, is de kans veel groter dat die cellen wakker worden — en daardoor alsnog tot de dood kunnen leiden.”'
Vermeulen benadrukt dat de studie naar humane data het effect onderzocht vóór de beschikbaarheid van COVID-19-vaccins. “Op dit moment is nog niet bekend of vaccinatie dit risico heeft verminderd,” zegt hij. “Aangezien vaccinatie leidt tot een veel mildere ontregeling van het immuunsysteem, vermoeden we dat het waargenomen risico lager zal zijn bij gevaccineerde mensen. Verder onderzoek is nodig om te bepalen of er een resterend risico is na vaccinatie.”
De IL-6-factor
De onderzoekers ontdekten ook wat de heractivering van slapende kankercellen aandrijft. Dat is interleukine 6 (IL-6), een cytokine dat bekendstaat om zijn rol in ontstekingsreacties.“Interessant is dat IL-6 al wordt aangepakt bij sommige mensen die COVID krijgen,” zegt DeGregori. “Als je ernstige COVID hebt, kunnen ze je een antilichaam geven dat de signalering via de IL-6-receptor blokkeert, om de ontstekingsreactie te verminderen en de kans op overleving te verbeteren."
Vervolgonderzoek is nodig
Gezien de significante resultaten, werken DeGregori en Rincon samen met het laboratorium van Aguirre-Ghiso aan vervolgonderzoek om beter te begrijpen hoe het heractiveringsproces van werkt, hoe het kan worden voorkomen, en hoe het immuunsysteem geactiveerd kan worden om geactiveerde kankercellen te elimineren.
Onlangs ontvingen zij een vijfjarige subsidie van het Amerikaanse National Cancer Institute om deze studies uit te voeren. De meeste resultaten die in de Nature-publicatie worden gepresenteerd, zijn echter tot stand gekomen met behulp van filantropische steun en interne financiering van de verschillende betrokken instellingen — waaronder de Cancer League of Colorado, een Patten Davis-leerstoel in longkankeronderzoek voor DeGregori, het Kay Sutherland- en Monika Weber-onderzoeksfonds en de Veterans Administration.
Ook Vermeulen en zijn epidemiologische collega’s zetten hun werk voort met het bestuderen van belangrijke vervolgvragen. Maakt het uit welke vorm van kanker men eerder had, of lopen alle ex-kankerpatiënten risico? Gaat het alleen om metastasen in de long, of ook in andere organen zoals de hersenen, lever en botten? Is er na vaccinatie tegen respiratoire virussen zoals griep of COVID nog steeds een verhoogd risico?
Om deze vragen te beantwoorden, richten de onderzoekers zich nu specifiek op Nederlandse data: ze combineren gegevens uit de Nederlandse Kankerregistratie met COVID-registraties en sterftecijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek. KWF Kankerbestrijding gaat het onderzoek financieel ondersteunen, omdat het om urgente en maatschappelijk relevante vragen gaat die zo snel mogelijk beantwoord moeten worden.
Lees het artikel in Nature: https://www.nature.com/articles/s41586-025-09332-0
Veelgestelde vragen over het onderzoek
Lees de FAQ
1) Wat zijn slapende kankercellen?
Slapende kankercellen zijn kankercellen die zich hebben verspreid van de oorspronkelijke tumor naar een ander deel van het lichaam, maar vervolgens "in slaap vallen". Niet alle kankerpatiënten hebben slapende kankercellen na een afgeronde behandeling.
Terwijl ze slapen, groeien of delen ze zich niet, of slechts zelden, waardoor ze niet onmiddellijk nieuwe tumoren vormen, lokaal of als uitzaaiingen. Deze cellen kunnen zich maanden, jaren, of zelfs voor altijd verborgen en inactief houden. Op een bepaald moment — soms als gevolg van veranderingen in het lichaam — kunnen ze echter "ontwaken", opnieuw beginnen te groeien en leiden tot terugkeer van kanker of uitzaaiingen naar andere organen. Daarom is het belangrijk om te begrijpen hoe het ontwakingsproces precies in zijn werk gaat.
2) Hoe komen slapende kankercellen in de longen terecht?
Slapende kankercellen zijn als stiekeme zaadjes die ontsnappen uit de oorspronkelijke tumor en via de bloedbaan naar andere delen van het lichaam reizen, zoals de longen of de lever. In plaats van direct te gaan groeien, “vallen ze in slaap” en blijven ze maanden of jaren verborgen. Deze slapende cellen kunnen overleven op hun nieuwe locatie zonder direct problemen te veroorzaken — totdat iets in het lichaam verandert en ze wakker maakt. We weten nog niet wat deze verandering precies inhoudt en de patiënt kan er niets aan doen. Hierna beginnen de cellen weer te groeien en kunnen ze nieuwe tumoren vormen. Dit is een mogelijke verklaring voor het feit dat kanker soms terugkomt, lang nadat de behandeling succesvol leek.
3) Welke bekende factoren kunnen slapende kankercellen doen ontwaken?
Slapende kankercellen zijn kankercellen die zich vanuit de oorspronkelijke tumor naar andere delen van het lichaam hebben verspreid, maar langdurig inactief blijven. We weten weinig over de factoren die slapende cellen doen “ontwaken” en opnieuw laten groeien bij mensen. Er wordt onderzoek gedaan naar deze factoren bij proefdieren. Sommige factoren zijn genetisch, zoals mutaties die verhinderen dat kankercellen volledig de slapende toestand ingaan. Andere factoren die bij proefdieren bijdragen aan het ontwaken van kankercellen zijn een ontsteking als gevolg van verwonding of infectie, veranderingen in het immuunsysteem die de controle over deze cellen verminderen, verschuivingen in hormoonspiegels, of natuurlijke veranderingen in het omringende weefsel — zoals bij wondgenezing. Ook naburige gezonde cellen en de weefselomgeving kunnen signalen afgeven die slapende cellen opnieuw activeren. Zelfs veranderingen in de beschikbaarheid van voedingsstoffen of zuurstof kunnen een rol spelen. Inzicht in deze aandrijvers is essentieel om manieren te vinden om terugkeer van kanker op lange termijn te voorkomen.
4) Hoe veroorzaakt COVID het ontwaken van slapende kankercellen?
COVID-19 zou mogelijk het ontwaken van slapende kankercellen veroorzaken via verschillende, onderling verbonden biologische mechanismen. Dit is waargenomen in proefdiermodellen. Infectie met SARS-CoV-2 leidt tot een ontstekingsreactie in het hele lichaam en verstoort het immuunsysteem, wat het weefselmilieu kan veranderen waarin slapende kankercellen zich bevinden.
Deze ontsteking kan leiden tot de afgifte van cytokinen (zoals interleukine-6) en groeifactoren die slapende cellen stimuleren om uit hun rusttoestand te komen. Daarnaast kunnen de ontwaakte kankercellen mechanismen activeren om immuunreacties te onderdrukken, waardoor ze beter kunnen ontsnappen aan het immuunsysteem.
5) Welke luchtweginfecties kunnen slapende kankercellen laten ontwaken?
In epidemiologische studies kon alleen COVID-19 worden onderzocht, aangezien infecties met SARS-CoV-2 systematisch werden geregistreerd vanwege grootschalige tests en centrale rapportage tijdens de pandemie.
Er bestaan geen vergelijkbare gestandaardiseerde gegevens voor influenza, wat onderzoekers beperkt in het bestuderen van de impact op mensen. Verdere (experimentele) studies zijn nodig om te onderzoeken of ook andere luchtwegvirussen een vergelijkbaar effect hebben, en hoe eerdere immuniteit of vaccinatiestatus dit risico beïnvloedt.
6) Van welk type kanker kunnen luchtweginfecties slapende cellen laten ontwaken?
De muismodellen in dit onderzoek richtten zich specifiek op borstkanker, en toonden aan dat luchtweginfecties zoals influenza en SARS-CoV-2 mogelijk het ontwaken van slapende borstkankercellen in de longen zouden kunnen veroorzaken.
Bij mensen richtte één van de epidemiologische studies zich eveneens op personen met een voorgeschiedenis van borstkanker. Op basis van bevindingen uit de UK Biobank hebben onderzoekers de hypothese opgesteld dat een COVID-19-infectie mogelijk de terugkeer van borstkanker kan beïnvloeden. De resultaten wijzen op de mogelijkheid dat ook andere kankersoorten getroffen kunnen worden, al is aanvullend onderzoek nodig om te bepalen of er echt een oorzakelijk verband is tussen COVID en terugkeer van kanker.
7) Is er een verschil in risico tussen verschillende soorten kanker?
Op dit moment konden in de epidemiologische studies geen verschillen in risico tussen specifieke kankersoorten geanalyseerd worden. Om deze vraag betrouwbaar te beantwoorden, zijn grotere en meer diverse datasets nodig.
8) Wat betekenen de resultaten van dit onderzoek voor kankeroverlevenden of kankerpatiënten?
Vooralsnog helemaal niets. Er is meer onderzoek nodig om hier antwoord op te kunnen geven.
Het eerste deel van dit onderzoek is uitgevoerd met proefdieren. Deze resultaten zijn niet direct toepasbaar op mensen. Bij het tweede deel van het onderzoek zijn menselijke gezondheidsgegevens gebruikt. Dit deel richtte zich specifiek op een eerste COVID infectie in de tijd vóór de grootschalige vaccinatieprogramma’s. De algemene immuniteit was toen nog laag en ernstige infecties kwamen vaker voor. We weten nog niet wat de langetermijneffecten zijn van COVID-19 in de huidige context, waarin infecties meestal milder verlopen door hogere immuniteit. Bovendien was gegevensverzameling tijdens de COVID-19-pandemie complex, wat het moeilijk maakt om op basis van observationele data een direct causaal verband tussen COVID-infecties en terugkeer van kanker met zekerheid aan te tonen.
9) Er wordt gesproken over vervolgonderzoek (gefinancierd door KWF), wanneer zijn resultaten daarvan te verwachten?
Het vervolgonderzoek zal naar verwachting eind 2025 van start gaan en loopt over een periode van twee jaar. We verwachten dat de eerste resultaten in 2027 beschikbaar zullen zijn.