Impactvolle sabbatical in voormalig Joegoslavië
Iva Bicanic is klinisch psycholoog, wetenschappelijk onderzoeker, hoofd van het Landelijk Psychotraumacentrum voor Kinderen en Jongeren in het UMC Utrecht en medeoprichter en voorzitter van de raad van bestuur van het Landelijk Centrum Seksueel Geweld. In 2020 nam zij een sabbatical om iets heel anders te doen: als presentatrice werkte zij mee aan de zevendelige documentaireserie ‘De Tranen van Tito’. In deze serie onderzoekt Iva de impact van de oorlog in voormalig Joegoslavië, het geboorteland van haar ouders, op het hedendaagse leven in Kroatië, Slovenië, Servië, Kosovo, Montenegro, Noord-Macedonië en Bosnië-Herzegovina.
Iva is geboren in Nederland en van Kroatische afkomst. Haar ouders groeiden op in Joegoslavië voordat het land uiteenviel. Als kind ging Iva iedere zomer naar de Kroatische kust en toen in 1991 de oorlog uitbrak, werkte ze er als twintigjarige vrijwilligster enkele jaren in vluchtelingenkampen. “Hier is mijn drive om traumapsycholoog te worden ontstaan”, vertelt ze. “Toen ik de kans kreeg om mee te werken aan een documentaireserie over het land waar ik een grote liefde voor heb, kwam voor mij een droom uit.”
De tranen van Tito
Het is 30 jaar geleden dat er oorlog uitbrak in voormalig Joegoslavië. Tito - dé leider van Joegoslavië - hield het land bij elkaar. Verschillende volkeren leefden er jarenlang vreedzaam samen, ondanks verschillende talen en religies. Na de dood van Tito in 1980 gaat het bergafwaarts met Joegoslavië. Het land valt uiteen. Door de verslechterde economische situatie en nationalistische politici die de verschillende bevolkingsgroepen tegen elkaar ophitsten, verslechteren de verhoudingen. Dit eindigt uiteindelijk in een oorlog. In de documentaireserie ‘De tranen van Tito’ reist Iva af naar zeven landen van voormalig Joegoslavië: Kroatië, Slovenië, Servië, Kosovo, Montenegro, Noord-Macedonië en Bosnië-Herzegovina. Wat is er nog over van de broederschap uit de tijd van Tito? Zijn de wonden van de oorlog geheeld? En, wat is het perspectief van de jeugd? Naast de tv-serie is er ook een podcastserie te beluisteren.
De Tranen van Tito is sinds 19 december elke zondag om 20.20 uur te zien bij BNNVARA op NPO 2. Alle afleveringen zijn terug te kijken. Zondag 23 januari is aflevering 6 te zien. Daarin zoekt Iva mee naar de identiteit van de Macedoniër, maar vindt ze ‘oude’ standbeelden van piepschuim en jonge mensen die liever voorgoed naar het buitenland willen… Of bestaat de Macedoniër toch? Bij een oude volksdansvereniging voelt Iva Joegoslavische tijden herleven.
Een open vizier
In de serie duikt Iva in het leven van drie generaties in voormalig Joegoslavië. De generatie van haar ouders, haar eigen generatie en die erna. Iva: “Ik wilde een constructief verhaal vertellen, in het teken van reparatie en herstel. Iets wat traumaverwerking ondersteunt. Tijdens mijn reis ga daarom op zoek naar verhalen van veerkracht en hoop van mensen van verschillende afkomsten, die voorheen allemaal Joegoslaaf waren.”
Gedurende de opnames gaat Iva met een open vizier en met respect voor iedereen en ieders visie het gesprek aan. “Eigenlijk op dezelfde manier als ik mijn patiënten tegemoet treed”, zegt ze. “Ik realiseerde me dat ik lang niet alles van de oorlog heb meegekregen en veel gewoon niet weet. Ik kwam veel gevoeligheden tegen. Gedurende mijn reis belde ik ook regelmatig met mijn moeder om dingen te delen én te vragen. En ter voorbereiding op de opnames heb ik ook met veel collega’s in het UMC Utrecht gesproken die een achtergrond hebben in voormalig Joegoslavië. Heel bijzonder om dit zo met mijn moeder en collega’s te delen.”
Niet wij hier en zij daar
Door het maken van de documentaireserie heeft Iva veel inzichten opgedaan. “Ik begrijp nu onder andere beter waarom ik de dingen doe, zoals ik ze doe. Ik werk bijvoorbeeld heel erg graag samen met anderen. Ik realiseer me nu dat dat de erfenis is van het socialistische Joegoslavië van mijn ouders. Gelijkheid, eenheid en broederschap zijn voor mij ook belangrijke waarden”, zegt Iva.
“Ook werd ik me bewust van parallellen, bijvoorbeeld tussen oorlogstrauma en seksueel misbruik. Net als met seksueel misbruik, denken mensen over de oorlog in ex-Joegoslavië: ‘dat is ver weg en staat ver van me af, daar houd ik me niet mee bezig. Mensen vermijden het. Maar als je echt open staat voor mensen en ontwikkelingen in Europa valt er veel te leren. Over jezelf en de wereld om je heen. Mensen in Kroatië, Servië of Montenegro; het zijn echte mensen, zoals jij en ik. Mensen van vlees en bloed met wensen, dromen, verdriet en zorgen. Wat hen overkomen is, kan ook ons overkomen. Het is niet wij hier en zij daar.”
De kansen die voor je liggen
Iva: vervolgt: “De verhalen van de mensen in de serie zijn niet altijd leuke verhalen. Het zijn verhalen van verlies, littekens, verdriet, depressie en trauma. Maar ik vind dat deze verhalen moeten worden verteld en gedeeld, in het licht moeten worden gezet, ook al is het heel pijnlijk en moeilijk. Net als de verhalen die ik tegenkom in mijn werk voor het Landelijk Centrum Seksueel Geweld. Alleen zo kunnen we écht helen en vooruit komen. Gelukkig heb ik tijdens mijn reis door voormalig Joegoslavië ook veel jonge mensen gesproken die willen léven. Die willen blijven in hun land en willen bouwen. Ik werd er enorm blij van om die vitaliteit en veerkracht te zien. Daar moeten de landen het van hebben. Maar daarvoor is het nodig om trauma te helen. Want, als het verleden een trekkracht blijft houden en je de hele tijd achterom kijkt, dan zie je niet welke kansen er voor je liggen.”
Nieuwsgierig naar mensen
De opnames van de documentaireserie waren voor Iva een compleet andere ervaring dan haar werk als klinisch psycholoog. “Ik heb veel geleerd over documentaires maken van hele fijne professionals met wie ik mooie vriendschappen heb opgebouwd, maar ik ben natuurlijk geen journalist of historicus. Ik ben en blijf ‘gewoon’ een psycholoog die nieuwsgierig is naar mensen. Normaal spreek ik mensen één-op-één en blijft wat ik bespreek privé. In de documentaire mag ik mijn gesprekken delen met een breed publiek en zo moeilijke onderwerpen dichterbij brengen. Ik hoop dat ik hiermee een impact kan hebben op de kijkers. Ik ben enorm dankbaar dat ik dit heb mogen doen en dat het productiebedrijf De Haaien en het UMC Utrecht mij hiertoe in de gelegenheid hebben gesteld.”
Fotocredits (foto bovenaan): BNNVARA/De Haaien
